جوان آنلاین: صنعت هسته‌ای در ایران طی سال‌های اخیر از یک پروژه صرفاً فناورانه به یک حوزه راهبردی با آثار عمیق اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی تبدیل شده است. ایران به جمع معدود کشور‌هایی پیوسته که توان بومی در غنی‌سازی اورانیوم و ساخت سانتریفیوژ را در اختیار دارد و این توانمندی، علاوه بر امنیت انرژی، مزیت‌های اقتصادی گسترده‌ای ایجاد کرده است. تولید برق هسته‌ای در کشور نه‌تنها جایگزینی برای مصرف نفت و گاز به شمار می‌رود، بلکه با کاهش آلاینده‌ها و صرفه‌جویی ارزی، نقشی تعیین‌کننده در سیاست‌های توسعه پایدار ایفا می‌کند. در کنار آن، گسترش رادیوداروها، کاربرد‌های کشاورزی و ایجاد هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم، صنعت هسته‌ای را به یک موتور رشد ملی بدل کرده است؛ صنعتی که آینده‌اش را با هدف‌گذاری ۲۰هزارمگاوات برق هسته‌ای ترسیم می‌کند.
مزایای اقتصادی انرژی هسته‌ای
مطالعه گزارش آژانس انرژی اتمی (IEA) نشان می‌دهد؛ تولید برق با استفاده از انرژی هسته‌ای، با در نظر گرفتن نرخ بهره ۱۰درصد، به طور میانگین ۱۷دلار به ازای هر مگاوات‌ساعت هزینه دارد. این رقم در مقایسه با نیروگاه‌های گازی که ۲۴دلار و نیروگاه‌های دیزلی که ۶۷ دلار به ازای هر مگاوات‌ساعت هزینه دارند، به مراتب پایین‌تر است. مهم‌ترین امتیازات نیروگاه‌های هسته‌ای نسبت به نیروگاه‌های متکی بر سوخت‌های فسیلی، شامل هزینه‌های پایین‌تر سوخت و طول عمر عملیاتی بیشتر می‌شود. به عنوان مثال، یک نیروگاه هسته‌ای با ظرفیت تولیدهزارمگاوات، تنها ۳۰تن اورانیوم غنی‌شده در سال مصرف می‌کند که هزینه‌ای بین ۱۰ تا ۲۵میلیون‌دلار درپی دارد. این در حالی است که یک نیروگاه فسیلی با توان مشابه، سالانه مجبور به صرف ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون دلار برای تأمین سوخت خود است. عمر مفید نیروگاه‌های هسته‌ای حدود ۶۰سال برآورد می‌شود، در صورتی که نیروگاه‌های فسیلی معمولاً بین ۱۵ تا ۲۰ سال کارایی دارند. همچنین، میزان وابستگی به نوسانات قیمت نفت برای برق هسته‌ای تنها ۰/۰۲دلار به ازای هر کیلووات‌ساعت است، در حالی که در نیروگاه‌های فسیلی این وابستگی تا ۸۵درصد می‌رسد. کاهش وابستگی به نفت، به ویژه در دوران بحران‌های نفتی دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، یکی از بزرگ‌ترین دستاورد‌های اقتصادی نیروگاه‌های هسته‌ای بود. ارزیابی‌های بین‌المللی از سوی آژانس انرژی اتمی (IEA) نشان می‌دهد، هر گیگاوات ظرفیت هسته‌ای جدید، پتانسیل ایجاد ۵۰ هزار فرصت شغلی مستقیم در طول چرخه عمر خود را دارد. به طوری که وزارت انرژی امریکا تخمین می‌زند، ظرفیت ۲۰۰گیگاواتی هسته‌ای پیشرفته می‌تواند، تا سال ۲۰۵۰میلادی حدود ۳۷۵هزار شغل پردرآمد ایجاد کند. افزون بر موارد فوق، صنعت هسته‌ای از ابعاد زیست‌محیطی نیز مزایای قابل ملاحظه‌ای دارد. این صنعت نه تنها به کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای کمک می‌کند، بلکه کمترین میزان مصرف آب را در میان تمامی فناوری‌های تولید برق داراست. مصرف آب خنک‌کننده در نیروگاه هسته‌ای ۲/۸لیتر به ازای هر کیلووات‌ساعت است، در حالی که نیروگاه‌های زغال‌سوز ۷۵لیتر آب مصرف می‌کنند. در کنار مصرف بهینه آب، یکی از کاربرد‌های فناوری هسته‌ای، قابل شرب‌کردن آب‌های موجود در طبیعت است. در مواردی که نتوان از نهر‌ها و سفره‌های زیرزمینی، آب قابل شرب استخراج کرد، می‌توان به کمک این فناوری نمک‌زدایی آب دریا و آب‌های زیرزمینی معدنی را انجام داد و حتی فاضلاب‌های شهری را تصفیه کرد. همچنین، یک نیروگاه هسته‌ای برای هر گیگاوات ظرفیت تولید، تنها ۰/۰۲کیلومتر مربع فضا اشغال می‌کند، در حالی که نیروگاه‌های خورشیدی برای همین میزان تولید برق، نیازمند ۵۰کیلومتر مربع زمین هستند. همچنین شایان ذکر است، توسعه صنعت هسته‌ای از دو جنبه حیاتی است؛ نخست، سودآوری بلندمدت این سرمایه‌گذاری که بر اساس آن، هر دلار صرف شده در این صنعت، ۴/۳دلار به تولید ناخالص داخلی اضافه کرده و ۱/۴دلار درآمد مالیاتی تولید می‌کند. دوم، تضمین امنیت انرژی؛ چراکه نیروگاه‌های هسته‌ای با ضریب دسترسی ۹۲/۵درصد، پایداری و اطمینان‌پذیری بالاتری نسبت به نیروگاه‌های تجدیدپذیر (با ضریب دسترسی ۴۰ تا ۵۰ درصد) ارائه می‌دهند. انرژی هسته‌ای می‌تواند تقاضای انرژی را در بخش‌های حمل‌ونقل الکتریکی، صنعتی و کشتیرانی تأمین کند، تولید و استفاده از انرژی را بهینه‌سازی کرده و از کربن‌زدایی حمایت کند. بر اساس پیش‌بینی آژانس انرژی اتمی توان تولید برق از انرژی هسته‌ای تا سال ۲۰۵۰به ظرفیت ۸۰۰گیگاوات خواهد رسید که عدم توسعه آن سهم کشور‌ها را از کیک انقلاب صنعتی آینده ناچیز خواهد کرد. (نمودار ۱)
دستاورد‌ها و چشم‌انداز هسته‌ای ایران
صنعت هسته‌ای ایران در طول دهه‌های گذشته فراتر از تولید انرژی، به‌عنوان یک صنعت مادر و راهبردی در عرصه‌های مختلف علمی، اقتصادی و اجتماعی نقش‌آفرینی کرده است. ایران جزء ۱۰کشور برتر دنیا در زمینه تولید سانتریفیوژ و غنی‌سازی اورانیوم است، دانشی که تنها در اختیار تعداد محدودی از کشور‌های جهان قرار دارد. براساس آمار‌های رسمی سازمان انرژی اتمی ایران و منابع بین‌المللی، این صنعت در بخش‌های تولید انرژی، پزشکی هسته‌ای، کشاورزی و توسعه فناوری‌های پیشرفته تأثیرات قابل‌توجهی دارد و پتانسیل بالایی برای توسعه اقتصادی کشور دارد.
با استناد به آخرین گزارش سازمان جهانی انرژی اتمی، ایران در سال ۲۰۲۳ میلادی با تولید ۶/۶ تراوات ساعت برق هسته‌ای در رتبه ۳۰ جهان قرار گرفت و هم‌زمان به قطب تولید رادیودارو در منطقه تبدیل شده است. نیروگاه بوشهر طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۳، مجموعاً ۷۲ میلیارد کیلووات‌ساعت برق تولید کرده است که معادل مصرف ۱۱۰ میلیون بشکه نفت خام یا ۱۸میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در نیروگاه‌های حرارتی بوده و ارزشی برابر با ۸ میلیارددلار دارد. همچنین این نیروگاه در یک دهه فعالیت خود، از انتشار ۵۴ میلیون‌تن گاز‌های گلخانه‌ای جلوگیری کرده که معادل حذف ۱۱/۷ میلیون خودرو از سطح جاده‌هاست. برنامه‌ریزی‌های کلان کشور، مطابق با سند راهبردی ۱۴۰۰ تا ۱۴۲۰، توسعه ظرفیت تولید برق هسته‌ای ایران را تا سقف ۲۰هزار مگاوات هدف‌گذاری کرده است (تنها پنج کشور؛ ایالات متحده، فرانسه، چین، روسیه و کره‌جنوبی در حال حاضر ظرفیت هسته‌ای نصب شده برای تولید بیش از ۲۰هزارمگاوات برق را دارا هستند). در همین راستا، پروژه‌های عظیمی در دست اجرا قرار دارند؛ از جمله احداث واحد‌های دوم و سوم نیروگاه بوشهر، هر یک با ظرفیت هزارو۵۷ مگاوات که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۸به بهره‌برداری کامل برسند. علاوه بر این، ساخت چهار نیروگاه با توان هزارو۲۵۰ مگاوات در استان هرمزگان با سرمایه‌ای بالغ بر ۲۰میلیارددلار و نیز یک نیروگاه ۳۰۰مگاواتی در استان خوزستان با بهره‌گیری از تکنولوژی بومی در حال پیگیری است. یکی دیگر از مهم‌ترین کاربرد‌های صنعت هسته‌ای ایران در حوزه پزشکی و تولید رادیوداروهاست که کشور را به قطب منطقه‌ای در این بخش تبدیل کرده است. براساس اطلاعات منتشرشده، ایران در زمان حاضر حدود ۵۰ رادیودارو در بخش تشخیصی و درمانی در اختیار مردم قرار داده است و ۲۰ رادیودارو نیز تا دو سال آینده به این فهرست اضافه خواهند شد.
این دستاورد‌ها که به ۱۵ کشور جهان از جمله مصر، هند، پاکستان، عراق، لبنان، سوریه و برخی کشور‌های اروپایی صادر می‌شوند، ایران را در رتبه نخست منطقه در تولید رادیوداروها قرار داده است. پیشرفت‌های قابل‌توجه در تولید رادیودارو‌های نسل سوم که برای درمان سرطان‌های مختلف استفاده می‌شوند، نشان از توان بالای متخصصان ایرانی در این حوزه دارد. توانمندی‌های کشاورزی این صنعت که به وسیله پژوهشکده کشاورزی سازمان انرژی اتمی دنبال می‌شود، شامل کنترل آفات و بیماری‌های محصولات راهبردی کشور با استفاده از روش پرتوتابی و ردیابی، افزایش انبارمانی و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی از طریق کاربرد پرتو الکترون و گاما و تولید ارقام گیاهی با توان تثبیت بالای نیتروژن است. این فناوری‌ها موجب افزایش بهره‌وری، کاهش استفاده از سموم شیمیایی و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی می‌شوند.
همچنین این صنعت از طریق توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم و ارتقای سطح فناوری کشور شده و نقش محوری در اقتصاد ملی ایفا می‌کند. در همین راستا، پروژه واحد‌های دوم و سوم نیروگاه بوشهر هم‌اکنون ۵هزارنیروی کار را به خدمت گرفته و انتظار می‌رود پس از تکمیل، ۱۰هزار شغل دائمی ایجاد کند.
به طور کلی می‌توان گفت؛ صنعت هسته‌ای ایران فراتر از تولید انرژی، به‌عنوان یک صنعت مادر در عرصه‌های مختلف علمی، اقتصادی و اجتماعی نقش‌آفرینی می‌کند. آمار‌ها و داده‌های ارائه‌شده نشان می‌دهند، سرمایه‌گذاری در این صنعت نه‌تنها از لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیر است، بلکه برای حفظ استقلال فناوری و اقتدار ملی کشور ضروری محسوب می‌شود. ادامه حمایت از این صنعت و توسعه آن در چارچوب برنامه‌های بلندمدت، می‌تواند ایران را به یکی از قدرت‌های تکنولوژیک منطقه و جهان تبدیل کند، بنابراین هر اقدامی در جهت تضعیف صنعت هسته‌ای، به روند پیشرفت اقتصادی ایران آسیب خواهد رساند.
*پژوهشگر اقتصادی
